Para politikası, bir ekonomide para otoritesi olan kurumun, yani merkez bankasının para arzını kontrol ederek ekonomideki hedeflerine ulaşmak için aldığı kararları ifade etmektedir. Merkez bankalarının para arzını kontrol etmek için alabilecekleri aksiyonlar ise para politikası araçları olarak adlandırılır.
Para Politikası Araçları Nelerdir?
Merkez bankalarının amacı başta fiyat istikrarını sağlamak olmak üzere, ekonomik büyüme, tam istihdam ve ödemeler dengesinde istikrar olabilir. Merkez bankaları her bir amaç için farklı para politikası aracı kullanabilirler. Bu araçlar ile para arzı değiştirilerek para politikası amacına ulaşılması hedeflenir.
Açık Piyasa İşlemleri:
En basit anlatımı ile Merkez Bankası'nın devlet tahvili alım-satımı işlemleri "Açık Piyasa İşlemleri" olarak adlandırılır, APİ olarak kısaltılmaktadır. Bu işlemler ile Merkez Bankası kısa vadeli faiz oranlarına ve piyasa likiditesine hızlı bir şekilde müdahale edebilir. Açık piyasa işlemleri menkul kıymetlerin kesin alım ve satımı, geri alım vaadi ile satımı (ters repo), geri satım vaadi ile alımı (repo) ve Türk lirası depo borç alma ve verme imkanları olarak sıralanabilir;
- Kesin alım ve satım işlemleri: Kalıcı likidite fazlası ya da açığı olduğu durumlarda menkul kıymetlerin piyasaya doğrudan satılması ya da piyasadan doğrudan alınması işlemidir.
- Repo ve ters repo: Menkul kıymetlerin sırasıyla geri satılmak üzere alınması ve geri alınmak üzere satılması işlemleridir.
- Depo imkanları: Merkez Bankasının gün içinde ilan ettiği faiz oranlarından Türk lirası borç almak veya borç vermek isteyen bankalara teminatları ve limitleri dahilinde sağladığı mevduat imkanıdır.
Bu para politikası araçlarını kullanarak TCMB piyasadan tahvil satın alarak para miktarını arttırabilir, aynı şekilde piyasaya tahvil sürerek de para miktarını azaltabilir ve bankaların rezervlerini azaltabilir. Aşağıdaki tablo bu işlemlerin hangi koşullarda yapıldığı ve sonuçları hakkında özet bilgi içermektedir (Tablo TCMB yayınlarından alınmıştır):
Döviz İşlemleri:
Merkez bankası yerel para biriminin diğer paralar karşısındaki değerini, yani pariteyi etkilemek amacıyla döviz alım-satım işlemleri yapabilir. Merkez bankası piyasadan döviz aldığında piyasadaki yerel para arzı artar, döviz miktarı azalacağından kur yükselir, döviz sattığında ise piyasadaki yabancı para arzı artar, bu nedenle kur düşer.
Reeskont Oranları:
Reeskont yeniden iskonto ettirme anlamındadır. Gerçek ve tüzel kişilerin bankalara iskonto ettirdiği vadesi gelmemiş senetlerin bankalar tarafından merkez bankasına tekrar iskonto ettirilmesine reeskont işlemi, bu işlem sırasında uygulanan faiz oranına da reeskont oranı denilmektedir. Bu durumda merkez bankası reeskont oranlarına müdahale ederek para arzını kontrol edebilir. Örneğin reeskont oranlarının arttırılması bankaların maliyetlerinin artması anlamına gelir, bu durumda bankalar bu yolla kredi kaynağı yaratma yolunu seçmeyebilir ve para arzı sınırlı tutulmuş olur. Bir diğer amaç da reeskont oranını değiştirerek piyasadaki faiz oranlarını etkilemeye çalışmak olabilir. Bu araçın etkisi sınırlıdır.
Zorunlu Karşılıklar:
Bankaların topladıkları mevduatlar karşılığında belirli oranlarda mevduatı merkez bankası bünyesinde tutma zorunluluğu vardır. Bu oranlar TL ve yabancı para mevduatlar için farklıdır. Merkez bankası zorunlu tutulacak mevduat oranlarını belirleyerek piyasadaki para arzını kontrol edebilir. Örneğin zorunlu karşılık oranı arttırılarak para arzı kısılabilir.
Merkez bankasının önemli araçlarından birisi olan karşılık oranları bankaların topladıkları mevduata karşılık, yani aldıkları borçlara karşılık bir miktar teminat tutulmasını sağlar, bankaların ve mevduat sahiplerinin riskini azaltmış olur. Munzam karşılıklar olarak da kullanılır.
Faiz Oranları Politikası:
Merkez Bankası bankalar ile arasındaki borç alma ve borç verme faizlerini düzenleyerek piyasadaki likiditeye müdahale edebilmektedir. Merkez bankası faiz oranları önceden hazırlanmış bir takvim doğrultusunda aylık olarak Para Politikası Kurulu tarafından açıklanmaktadır. Merkez Bankası'nın açıkladığı faiz oranları aşağıdaki gibidir:
- Gecelik Borç Verme Faizi (Marjinal fonlama oranı)
- Gecelik Borç Alma Faizi
- 1 Hafta Vadeli Repo Faizi (Politika faizi)
- Geç Likidite Penceresi
TCMB faiz oranlarının oluşturduğu bant "faiz koridoru" olarak adlandırılmaktadır.
Bulunduğu ülkenin para otoritesi olan Merkez Bankası tarafından yukarıdaki para politikası araçları kullanılarak fiyat istikrarının ve ekonomik istikrarın sağlanması amaçlanmaktadır.